Общественно-политическая интернет-газета

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев «Талбан» тэлэбиидэнньэ биэриитигэр өрөспүүбүлүкэ Төрүт Сокуонугар киирэр уларытыылары сиһилии быһааран биэрдэ уонна көрөөччүлэр ыйытыыларыгар эппиэттээтэ. Кэпсэтии сүрүн түгэннэриттэн матырыйаалбытыгар билиһиннэрэбит.

Төрүт Сокуон ылыллыытын историятыттан

1991 сыллаахха, Сэбиэскэй Сойуус ыһыллыбытын кэнниттэн, уопсастыбаҕа дойду инникитэ хайдах сайдыахтааҕын туһунан боппуруос олус күүскэ турбута. Россия саҥа Президенин уонна Россия Үрдүкү Сэбиэтин икки ардыларыгар утарсылаһар тыын баар буолан, конституционнай кириисис кэмэ этэ. 1992 сылтан саҕалаан, дойдуга саҥа Төрүт Сокуону олохтуур туһунан кэпсэтии, дьүүллэһии күүскэ барбыта.

Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутааттара, өрөспүүбүлүкэ юристара Климент Иванов, Егор Ларионов, Анатолий Антонов, Афанасий Илларионов, Валерий Прокопьев, Василий Власов, Анатолий Петраков, уо.д.а. араас таһымнаах мунньахтарга сылдьан, тустаах боппуруоһу дьүүллэһэн санаа атастаһаллара. Онно, биллэн турар, дойдуга саҥа Конституция киириэхтээҕин туһунан этии баһыйара.

Дьүүллэһиинэн эрэ муҥурдаммакка, Россия Федерациятыгар Конституционнай хамыыһыйа талыллыбыта. Ити иһинэн үлэлиир түөрт улахан палаата тэриллибитэ. Маны таһынан, дойду Конституционнай хамыыһыйата оробуочай бөлөҕө үлэлээбитэ. Бөлөххө Россия Федерациятын бастыҥ юристара, учуонайдара, дьокутааттара киирбиттэрэ. Дойду Төрүт Сокуонун үлэтэ ити курдук саҕаламмыта.

Төрүт Сокуон Россия Конституцията ылыллыан иннинэ, муус устар 4 күнүгэр 1992 сыллаахха бигэргэммитэ.

«Саха сирэ бэйэтин Төрүт Сокуонугар олоҕуран быраабылатын бэйэтэ олохтуур, сокуонун бэйэтэ ылынар, өрөспүүбүлүкэбит президенэ бэйэтин ыйаахтарын ылынар. Үгүс ыйаах дьоҥҥо-сэргэҕэ анаммыта уонна үтүө түмүктээх буолбута. Россия Конституцията ылыллыбытын кэннэ субъект быһыытынан сыыйа-баайа ыстатыйаларбытыгар уларытыылары киллэрбиппит. Бу сыллар усталарыгар Төрүт Сокуоҥҥа барыта 40-ча уларыйыы киирбитэ. Уларытыыны кииллэрии хаамыыта уустук. Конституционнай сокуон ирдэбилинэн, көҕүлээһин бастаан Ил Түмэҥҥэ киирэр, онтон анал конституционнай хамыыһыйаны ааһар, онно Ил Дархан, политическай баартыйалартан биирдии бэрэстэбиитэл, норуот дьокутааттара, өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ, дьаһалта салайааччыта киирэллэр. Хамыыһыйа дьүүллэспитин кэннэ оробуочай уорган нөҥүө научнай-экспертнай сэбиэккэ ыытар. Онно дьэ быһаарыллар – бу этии сөп түбэһэр дуу, суох дуу, биһиги олохпутугар-дьаһахпытыгар барсыа дуу, суох дуу диэн. Ол кэннэ Ил Дархантан Ил Түмэҥҥэ конституционнай көҕүлээһин быһыытынан, дьэ киирэр. Бу билигин көрүллэр уларытыылар эмиэ итинник бэрээдэк чэрчитинэн Ил Түмэҥҥэ киирбиттэрэ», – диэн Алексей Ильич кэпсээтэ.

Төрүт Сокуоҥҥа киирэр уларытыылар

10-11 кылааска үөрэнии төлөбүрдээх буолар дуо?

– Дьыссааттан саҕалаан, орто анал үөрэҕи ылар дьоҥҥо тиийэ бары босхо үөрэнэллэр. 10-11 кылаас эмиэ. Төрөппүт эбэтэр кинини солбуйар киһи оҕотун 9 кылааска диэри үөрэттэрэрэ – быһаччы эбээһинэһэ. Босхо үөрэҕи судаарыстыба кинилэргэ мэктиэлиир. Оттон 9-һу бүтэрбит оҕо талар кыахтаах буолуохтаах – 10-11-скэ босхо үөрэнэр биитэр орто анал профессиональнай үөрэххэ үөрэнэ барар.

Биһиги билигин маннык ньыманан үөрэҕи ылабыт. Онон үөрэҕирии тиһигэр туох да уларыйыа суоҕа, уруккунан хаалар. Ити уларытыы – Россия сокуонугар сөп түбэһиннэрэр сыалтан киирдэ.

10-11 кылааска үөрэнии харчылаах буолар диэн кырдьыгы токурутар сөбө суох сурах тарҕанан дьону долгутта. Дьиҥэ, оскуолаҕа үөрэх уруккутун курдук босхо буолуоҕа, судаарыстыба ону мэктиэлиир.

Ил Дархан былаас уорганнарын хайдах тэрийэр буолуоҕай?

– Ил Дархан урут муниципальнай, өрөспүүбүлүкэтээҕи, федеральнай былаас уорганнарын кытта үлэлэһэр эрэ эбит буоллаҕына, билигин кини балары түмэн тэрийэр бырааптанна. Ол түмүгэр салайыы тиһигэ биир халыыпка киириэхтээх, оччоҕо былаас өттүттэн эппиэтинэс күүһүрүөхтээх.

«Россия субъектарыгар аһаҕас былааһы тэрийии уопсай бириинсиптэрин туһунан» федеральнай сокуоҥҥа олоҕуран, былаас халымтата биир буолуохтаах диэн санаанан салайтарыы түмүгэр итинник уларытыыны Төрүт Сокуоҥҥа киллэрэргэ быһаарыммыппыт.

Ил Дархан көмүһү бас билэр буолар дуо?

– «Ил Дархаммыт мантан инньэ туох баар судаарыстыбаннай күндү таастарбытын атыылаан, байан, куотан хаалыан сөп» диэн курдук этиилэри кытта этэ сырыттылар. Оттон докумуоҥҥа «ону мэктиэлиир уонна харайар» диэн сурулла сылдьар. Ону ааһан, атыылыырыгар эбэтэр атыылаһарыгар хас харчыны ороскуоттаабытын өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн сокуонунан бигэргэтиллиэхтээх. Оттон бүддьүөт сокуонун Ил Түмэн дьокутааттара ылыналлар. Ити чааһыгар ыйытыы үөскээтэҕинэ, дьокутааттар маны атыылааҥҥын эбэтэр атыылаһаҥҥын төһө харчыны ороскуоттаатын диэн отчуоттууругар көрдөһүөхтэрин сөп. Онон бу үп хамсааһына уруккутунааҕар өссө дьэҥкэ буолара, кытаанах хонтуруолга сылдьара күүтүллэр буолан, ити уларытыыны биһиги биһириибит.

Оттон бу нуорманы биһиги Конституцияҕа киллэрбит төрүөппүт – Ил Дархан боломуочуйата хайаан да Төрүт Сокуоҥҥа киириэхтээх диэн ирдэбил буолар.

Манна диэн эттэххэ, «Комдрагметалл» тэрилтэҕэ хас көмүс, алмаас кэлэн сыппытын Михаил Николаев былааска олоруоҕуттан, хас эмэ сыллар тухары ким даҕаны билбэт этэ. Онно айдаарбаттара. Оттон, дьэ, хартыына дьэҥкэрэн тахсарыгар аны сарбахтааhыннар үөскээтилэр. Дьэҥкэтик көрө-билэ олорор ордук бөҕө буоллаҕа.

Ил Дархан эбээһинэһин быстах кэмҥэ толорооччу СӨ Бырабыыталыстыбатын ыһар кыахтанар дуо?

– Ил Дарханы дьон быыбардаан талыан иннинэ кини эбээһинэһин быстах кэмҥэ толорооччу Ил Түмэни ыhар, Конституцияҕа уларытыы киллэрэрэ көҥүллэммэт. Билигин киирэр уларытыы Саха сирин баһылыгар бырабыыталыстыбаны уларытар боломуочуйаны биэрэр. Инньэ гынан, бүтүн эрэгийиэни (кылгас кэмҥэ да буоллар) салайар киһи ол салайыыта дьиҥнээх уонна арыый толору буоларыгар бу уларытыы туһуланар.

Төрүт Сокуоҥҥа олохтоох салайыныы таһымнарынан боломуочуйа хайдах тыырыллыаҕай?

– Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр олохтоох салайыныы – дьон-сэргэ туһугар, кини омук быһыытынан төрүт уратыларын аахсан туран олохтоох суолталаах боппуруоһу быһаарыыга уопсастыба бэйэтин көрүүтүнэн уонна бэйэтин хоруйугар ылынан толорор үлэтэ билиниллэр уонна мэктиэлэнэр.

Олохтоох салайыныыны өрөспүүбүлүкэ дьоно-сэргэтэ быһаччы уонна (эбэтэр) олохтоох суолталаах талыллар уорганнар уонна быыбарданар сололоох дьонунан олохтуур. Олохтоох салайыныы быыбарданар уорганнарын тэрийии бэрээдэгэ сокуоннарга тирэҕирэн устааптарынан быһаарыллар.

Олохтоох салайыныы федеральнай сокуонун урукку эрэдээксийэтигэр оройуон уонна бөһүөлэк боломуочуйата чопчуланан сылдьар этэ. Оттон саҥа сокуоҥҥа боломуочуйалары таһымнарынан тыырбатахтар, барыта уопсай буолбут. Ону таһынан, судаарыстыба боломуочуйата олохтоох салайыныыга бэриллиэн да, бэриллимиэн да сөп диэн этиллибит. Онтон сиэттэрэн, «сокуон уларыйдаҕын аайы Конституциябытын уларытыыһыбыт дии» диэн санааттан (оннук табыллыбат буоллаҕа), Саха сирин Төрүт Сокуонугар сигэнэр нуорма киллэриллибитэ. Ол аата бу боломуочуйалар өрөспүүбүлүкэ олохтоох салайыныытын сокуонугар ыйыллыахтаахтар, оттон Конституция ол сокуон туһааннаах ыстатыйаларыгар уонна пууннарыгар сигэниэхтээх.

Нэһилиэк, улуус баһылыгын быыбарын тохтотоллор дуо?

– Конституцияҕа киирэр уларыйыылар быыбар чааһын тугун да таарыйыбаттар. Эрдэ этиллибитин курдук, олохтоох салайыныы боломуочуйаларын сигэнэр нуорма быһыытынан оҥоһулунна. Ол гынан баран биһиги нэһилиэк, улуус, өрөспүүбүлүкэ дьокутааттарын, Ил Дарханы талыахпыт.

Олохтоох бэйэни салайыныы

– Саха сиригэр олохтоох салайыныы икки таһымнаах тиһигин саҥа федеральнай сокуон чэрчитинэн хаалларыахтара. Билигин чуолаан олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнара, ол эбэтэр бөһүөлэктэр, сэлиэнньэлэр, оройуоннар, куорат уокуруктарын таһымнарыгар дьокутааттар сэбиэттэрэ олус улахан суолталаах буолуохтара. Кинилэр федеральнай сокуон быһыытынан, ханнык эмэ быраап сыһыаннаһыыларын олохтуур өттүгэр улахан боломуочуйалаах буолуохтара.

2025 с. ылыллыбыт 33-ФЗ №-дээх Федеральнай сокуон олохтоох салайыныы уорганнарын аһаҕас былаас биир кэлим ситимигэр холбонуута сабаҕаланар. Сокуон олохтоох салайыныы уорганнарын тэрийии, боломуочуйалары уларытыы уонна кинилэри үбүнэн хааччыйыы саҥа бириинсиптэрин бигэргэтэр. Онон оройуон, нэһилиэк былааһа хаалыаҕа.

Үлэлии олорор Конституциябытыгар уларытыылары киллэрэн биэрэбит диэн өйдүөх тустаахпыт. Боломуочуйалары Конституциянан буолбакка, сокуонунан тыырыахпыт диэн өссө биирдэ тоһоҕолоон этэбин. Ол сокуон барыла оҥоһуллан, сэтинньи ый бүтүүтэ бастакы ааҕыытын ылыныахпыт. Онтон өрөспүүбүлүкэ бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын барыларын мунньан, Дьокуускай куоракка ахсынньыга III сийиэһи тэрийиэхтээхпит. Онно ити ылыллыбыт барыл хайдаҕый, үлэлииргэ-хамныырга сөп түбэһэр дуо, туох сыыһалардааҕый, үчүгэйдээҕий диэн ыйытааларга дьүүллэһэн баран, ахсынньы ыйга сокуону бүтүннүүтүн ылыныахтаахпыт. Кэлэр сылга тохсунньу ыйтан саҥа сокуоннаах үктэниэхтээхпит. Оччотугар биһиэхэ 2027 сыл тохсунньу 1 күнүгэр диэри олохтоох бэйэни салайыныы уоргана бэйэтин устаабыгар уларытыы киллэрэригэр оруобуна сыл хаалар.

***

Биэрии түмүгэр Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев дьоҥҥо-сэргэҕэ туһаайан маннык эттэ:

– Биһиги этэҥҥэ олорор омукпут. Дьон-сэргэ миигиттэн ыйытар: биһиги тоҕо суолбут-ииспит, тутуубут мөлтөҕүй? Онуоха эппиэттиир буоллахха, бу бүтүннүүтэ сирбит иэниттэн тутулуктаах. Ол да буоллар, ону ол диэбэккэбит, сирбитин-уоппутун, олохпутун-дьаһахпытын күннэтэ тупсаран иһиэхтээхпит. Онуоха Төрүт Сокуоммут, сокуоннарбыт тирэх буолуохтара.

Ил Түмэн пресс-сулууспата - https://iltumen.ru/news/27109

2025-10-21 06:54:09

Всего просмотров: 151