Сахалыы сыhыарыы
Тиэрэ топпут тойоттор...
Туйаара НУТЧИНА
- Биһиги дьоммут кыратык үрдээтилэр, харчыланнылар да тоҕо ааттарын билбэт буола киэбирэн туралларый?
ТОҔО?
Софрон ДАНИЛОВ "Санаам туймуулара" диэн ахтыы кинигэтигэр "топпут саха" туһунан кэлэйэн суруйбуттаах. "Ычата кыра" диэн этии баар. "Тыһа кылгас" диэн эмиэ баар. Үчүгэй баҕайытык үлэлээн-хамсаан, тутан-булан, үүнэн тахсаллар... онтон ааттарын-суолларын, дуоһунастарын, саппыйаларын уйбакка төттөрү кэхтэн хаалаллар. Тоҕо манныгый? Историческай өйдөбүл диэн баар эбит буоллаҕына, баҕар сахалар Тыгын Дархантан саҕалаан чулуу дьоммут саҥа күөгэйэр күннэригэр тахсан истэхтэринэ бары кыргыллан хаалан, бу тумус туттуохтаах дьоммут хайдах дьоһуннук сааһырыахтаахтарын, кырдьыахтаахтарын, дьоҥҥо сыһыаннаһыахтаахтарын - норуот геннай өйүгэр ситэри арыллыбытах, ааҕыллыбатах лиис буолан - билиҥҥи ситиһиилээх сахаларбыт ситэр-хотор саастарыгар тиийэн кими үтүктүөхтэрин билбэккэ тиэрэ майгыланан хаалаллар дуо?.. "Геннай памятпытыгар суох - холобур оҥостуох сиэрбит суруллубатах", "хааммыт өйдөөбөт" диэн баран хаһааҥҥа диэри ыһыктына сылдьабытый? Киһи киһиттэн, норуот норуоттан үөрэниэхтээх этэ буоллаҕа.
***
Аныгы киһи ааҕара-көрөрө киэҥ, сырыыта-ыыра далааһыннаах. Ол гынан баран толкуйбут сырыыбытынааҕар кыараҕаһа сөхтөрөр.
Түҥ тайҕа быыһыгар саспыт быыкаай алаадьы алааска олорон өбүгэбит аан дойдуну анаарар кыахтааҕа, куйаары курдат көрөн сүүһүнэн сылларга туох буолуохтааҕын тобулу көрөрө. Оттон биһиги? Хомойуох иһин, үгүс дьокутааттарбыт, салайааччыларбыт Ленин болуоссатын икки дьиэтин икки ардыгар мунан хааллылар - ычалара ырааппата, ыырдара кэҥээбэтэ. Дьокуускайы Москубаны кытары ситимниир толкуйу тобулбакка олорон, "аан дойду оҥоһуутун" икки дьиэ икки ардыгар оҥороору буһуу-хатыы, дьүһүн-бодо...
1917 сыллаахха 20-чэлээх эрэ уолаттар аан дойду уларыйыытыгар кыттыһан, ону муоһулаан, киирсэн-кимэн норуоттарын туһугар өлө-тиллэ охсуспуттара. 20-ччэлээх уолаттарга государственнай мышление - толкуй баара! Оттон билигин бытыктарын быһа үктүөхтэригэр диэри кимниин-ханна, хайдах буолуохтарын даҕаны кыайан аттарар дьоҕура суох тойооску тойоттордоох олоробут. Күннэҕинэн олоруу, бу күн иһи тоторуу, тотон баран ааты умнуу, дьону-норуоту үрдүнэн көтүү... Хаһааҥҥа диэри? Бу маннык дьон туохха сирдиэхтэрэй, туохха угуйуохтарай? Кинилэри ким батыһыаҕай?!
***
Элбэх киһи Ил Дархан кириэһилэтин кээмэйдиир баҕалаах. Элбэх. Ол гынан баран ону уйар дьон элбэх дуо? Бу салыбырыы-илибирии, буола турар күннээҕи көрүнньүккэ илэмэ-салама сүүрэ сылдьар киһини Ил Дархан гынан өйгүтүгэр оҥорон көрөҕүт дуо? Ил Дархан бу дуоһунас эрэ буолбатах - бу НОРУОТУ батыһыннарар күүстээх, ылыннарар ыллыктаах санаалаах киһи буолуохтаах. Ирдэбил да аарымата, эппиэтинэс да сүдүтэ. Ону кыайыахха наада! Атын омуктар балысхан баайдарыттан - кэппиэйкэлэрин эрэ дьаһайарга анаан туруоруллубут эрээри, "барыта миэнэ эрэ" диэн түөһүн тиҥиргэтэ сылдьар киһи көҥү охсунуон сөп. Төһө өр доргутунара да биллибэт, анарааҥҥылар хаһан баҕарар "бара тат!" диэхтэрин сөп. Оччотугар бу киһи тугу гынар?
***
Мандат туһугар киирсиллиэхтээх. Ол өйдөнөр. Ол гынан баран киирсии даҕаны сиэрдээх, дьоһуннаах буолуохтаах. Сахалартан промышленность эйгэтигэр салайааччынан үлэлиир дьокутаат, Ил Түмэн мунньаҕар ойон тура-тура, күүһүнэн кыайбат киһитин кыйа-кыйа, күрүө намыһахтыы - маҥан баттахтаах оҕонньотторго кыыртыы саба түһэрэ - киирсии буолбатах. Ыраатан баран дьон кэтэҕиттэн "очко" ааҕынаары сарылыы-хаһыытыы олороро - киирсии буолбатах. Туора улууска тиийэн сири тиҥилэхтии-тиҥилэхтии баһылыктары "уураталыам!" диирэ - киирсии буолбатах. Баһылыктары кини аныыр да, ууратар да бырааба суох. Хаһан да харахтаабатах хандьытааттарын иннилэригэр илдьэн үҥүлүтэн баран - талбатаххытына таһы-быһа сатаммаккыт диэн сааныы - эмиэ киирсии буолбатах. Оннооҕор президент биир дьаһалы - докумуоҥҥа илии баттаабакка эрэ, ыйаах-уураах кумааҕыга таһаарбакка эрэ дьаһайар кыаҕа суох. Уон сылы быһа депутат аатын ылбыт улууһугар махтаныан оннугар, эбиитин кини сөмүйэтэ чолоҥолоотоҕун аайы суута-сокуона суох булгуччу толоруллан иһиэхтээх диэн быраабыланы кини тоҕо олохтуохтааҕый?! Президентэн үрдүктүк санаммыт дуо?!
..."Бааһынай" улуус дьоно "генерал" балыыҥкатыгар биир-биэс тыла суох бас бэринэллэрин төрүөтэ туохханый? Бу дьон хаһыаты, интернети аахпаттар, телевизоры көрбөттөр. Дойдуга, республикаҕа туох буола турарын билбэттэр. Кинилэргэ ким тыастаахтык үктэнэн киирбит, хаһыытыы-хаһыытыы остуолу сырбаппыт ол - БЫЛААС, ол - МУҤУР ТОЙОН. Оннук майгыларын уһаты-туора туһанан, бэйэлэрин түөлбэлэригэр миэстэҕэ тиксибэтэхтэр 20-ччэ сылы быһа 26,5 тыһыынча нэһилиэнньэлээх улууһу талбыттарынан булкуйа сырыттахтара. Туора дьону дьиэҕэ киллэрэн айбардатары атын саха улуустара абааһы көрөллөр. Оттон "бааһынайдарга" туттуохха-хаптыахха, барыларын ууратарынан куттуохха эрэ наада - ким баҕарар тиийэн көҥүл күөлэһийиэн сөп...
***
Киһи, салайааччы буоларга талаһар киһи - дьоһуннаах, нүһэр буолуохтаах. Тылы мээнэ ыһыктыбат, ыһыктыбыт да буоллаҕына сарсыныгар тиийэн сөһүргэстии түһэ сытан мэлдьэһиэ суохтаах. Дьону ытыктыахтаах, кырдьарын саныахтаах, сааһын билиниэхтээх, сарсыҥҥытын саныахтаах, уһуну-киэҥи толкуйдуохтаах.
...Көрүнньүккэ эрэ наадыйар буоллаҕына, баттаҕын өрө тараана-тараана таас өстүөкүлэ кэннигэр айаҕын аппакка олоруохтаах.
***
http://aartyk.ru/obshestvo/item/2942-tiere-topput-toyottor 2013-04-30 17:09:42 Всего просмотров: 2198 Поделиться: 
Ссылки по ключевым словам:
2013-04-30 17:09:42 - Тиэрэ топпут тойоттор... |
